Па слядах Крыжа Ефрасінні Полацкай: Дзе шукаць святую рэліквію?
Паводле інфармацыі Міністэрства культуры Беларусі, за апошнія два гады ў нашу краіну вернуты 24 арыгінальныя культурныя каштоўнасці і больш за 1,5 тысячы копій. Пакуль сярод іх няма галоўнай духоўнай святыні Беларусі — Крыжа Ефрасінні Полацкай, вырабленага Лазарам Богшам у 1161 годзе. Пошукам гэтай рэліквіі спецслужбы, дыпламаты, дэпутаты, гісторыкі і грамадскасць займаюцца ўжо не адзін дзясятак гадоў. Адпрацавана як мінімум дзесяць версій, і вось нядаўна з'явілася новая.
У Маскве беларускі партархіў не чакалі
Івану Юркіну, генерал-маёру КДБ у адстаўцы, які ў гэтай тэме з 1970-х гадоў, стала вядома, што ў Нацыянальным архіве ёсць успаміны загадчыка партархіва ЦК КП(б)Б Фёдара Папова, які і эвакуіраваў яго з Магілёва. А вывучыць гэты дакумент ён прапанаваў мне: «Паглядзіце свежым вокам, зважайце на дэталі».
Ну вось, мая даўняя мара папрацаваць у архіве спраўджваецца, і тэма з тых, пра якую раз напішаш і будзеш да яе вяртацца.
У архіве атрымала папкі, у якіх ляжалі школьныя сшыткі. Адкрыла першы з іх і адразу шок: план на першай старонцы значна большы, чым колькасці дакументаў, якія мне выдалі.
Фіксую, што гэта менавіта ўспаміны, а не дзённік, кажучы сённяшняй мовай, анлайн.
25 чэрвеня 1941 года архіўныя дакументы былі спакаваныя ў спецыяльныя мяшкі і гатовыя да адпраўкі. У гэты ж дзень Панамарэнка прыбыў у Магілёў, яму і дакладваў загадчык архіва аб гатоўнасці да эвакуацыі.
Аб тым, каб эвакуіравацца аўтатранспартам, і гаворкі не ішло. Вагоны заказвалі праз Оршу, але яна ўжо была ў небяспечным становішчы, таму маршрут пралягаў праз Крычаў і Рослаў. Вагоны нават аплацілі!
Імем Панамарэнкі Фёдар Папоў патрабаваў машыны, каб давезці паперы да станцыі. Грузілі архіў спачатку невядомыя людзі, якія капалі траншэі пад камандаваннем невядомага лейтэнанта, потым яшчэ курсанты.
«Партархіў пагружаны ў восем вагонаў, у 9-ы — партархіў Магілёўскага абкама, справы і матэрыялы Мінскага і Беластоцкага абкамаў, некаторых раённых камітэтаў заходніх абласцей БССР і некалькі скрынь воінскіх часцей», — удакладняе Папоў. Быў яшчэ і 10-ты вагон, у які загрузілі справы і матэрыялы НКУС і НКДБ БССР, прывезеныя на машынах з Мінска. Гэты вагон суправаджалі мужчына і жанчына.
З высокай ступенню ўпэўненасці можна меркаваць, што ў скрынях былі музейныя каштоўнасці з пакоя-сейфа, а іх нібыта прыналежнасць да воінскіх часцей — гэта маскіроўка, бо ўсе грузы такой катэгорыі вывозіліся ў эвакуацыю з павышанымі мерамі сакрэтнасці. А ў Магілёве ўсё выдатна супала: партыйныя дакументы і самыя каштоўныя музейныя экспанаты апынуліся ў адным месцы.
Фёдар Папоў — archives.gov.by
Гэты эшалон меў доўгую дарогу, як адзначаў Фёдар Папоў, у невядомасць. У Маскву прыбылі 4 ліпеня, вагоны паставілі да пакгаўза для выгрузкі. Суправаджальныя начавалі ў вагонах.
5 ліпеня раніцай Папоў накіраваўся ў цэнтральны партархіў інстытута Маркса, Энгельса, Леніна пры ЦК ВКП(б), але там сказалі, што эвакуацыя беларускага архіва не ў іх кампетэнцыі. Параілі звярнуцца ў ЦК ВКП(б) да кіраўніка спраў Крупіна. «Ён ціха паведаміў: вагоны з партархівам ЦК КП(б)Б накіруе ва Уфу. Пра гэта паведаміць Башкірскаму абкаму партыі, каб падрыхтавалі памяшканне для размяшчэння архіва. У горадзе не затрымлівайцеся, ідзіце да сваіх вагонаў і чакайце адпраўлення», — успамінаў Папоў.
Увечары 5 ліпеня вагоны рушылі ў бок Уфы. Дабраліся без прыгод. Ва Уфе 10 ліпеня прадстаўнікоў Беларусі сустракалі работнікі Башкірскага абкама партыі. Яны арганізавалі разгрузку вагонаў, у якой удзельнічала 70 чалавек камуністаў і камсамольцаў. Каля кожнага вагона і грузавіка была ахова. Першапачаткова беларускі партархіў размясцілі ў падвале будынка гаркама партыі. Натуральна, усе дзверы былі апламбаваны і выстаўлена ахова. Раніцай 14 ліпеня выявілі, што падлога ў сховішчы падтоплена грунтавой вадой. Хутка знайшлі новае месца — першы паверх базы Башкіргандлю на вуліцы Кірава. На гэты раз пагрузачна-разгрузачнымі работамі займаліся работнікі апарата гарадскіх і раённых камітэтаў партыі і камсамола.
Фёдар Папоў піша, што на працягу двух месяцаў здолелі навесці парадак, які дазваляў працаваць з архівам у практычных мэтах.
На жаль, Фёдар Восіпавіч не паспеў дапісаць мемуары. Пачаў ён гэтую працу ў 1969 годзе, а праз год памёр ва ўзросце 63 гады. Успаміны, напісаныя рукой Папова, абрываюцца ў 4 раздзеле, які называецца «Ва Уфе». Далей ён планаваў раздзелы: «Рээвакуацыя», «Шлях дадому», «Вяртанне ў Магілёў», «Аднаўленне партархіва», «Падрыхтоўка да пераводу ў Мінск».
Апошняя старонка ў сшытку напісана іншым почыркам: «Архіў быў вернуты ў Магілёў восенню 1944 года. Знаходзіўся ў будынку, дзе зараз размешчаны лялечны тэатр. У пачатку 50-х гадоў паўстала пытанне аб пераводзе архіва ў Мінск. Бацька адмовіўся пераязджаць з сям'ёй у Мінск. Новы прызначаны дырэктар Пачанін займаўся перавозкай архіва ў Мінск. А бацька з 1954 года стаў рэктарам педінстытута, меў званне дацэнта і кандыдата гістарычных навук».
Прафесійны архівіст, вопытны партыйны апаратчык, які піша ўспаміны больш за 20 гадоў пасля падзей, не забывае загадкавыя скрыні. Значыць, у наступных раздзелах ён бы абавязкова распавёў, што з гэтымі скрынямі адбылося, бо ў Магілёў яны не вярнуліся.
Па знешнім выглядзе рукапіса можна зрабіць выснову аб тым, што Фёдар Папоў планаваў выдаць мемуары.
Святы Крыж ці залаты фонд?
Такім чынам, дакладна вядома, што партархіў і загадкавыя скрыні прыбылі ва Уфу, нідзе па дарозе нічога з вагонаў не выгружалася, ніякіх нападаў не зафіксавана — пломбы на вагонах правяраліся рэгулярна. Верагодна, ў 1943 годзе скрыні адчынілі. На гэта сведчыць той факт, што пачынаючы з 1943 года Панцеляймон Панамарэнка не раз згадваў Крыж Ефрасінні Полацкай як выдатны ўзор беларускага мастацтва.
Нацыянальны музей Башкірыі ў Уфе — culture.ru
У «Магілёўскі збор» трапілі зусім розныя экспанаты. Відавочна, іх падзялілі мінімум на тры катэгорыі: мастацкія каштоўнасці, у асноўным гэта карціны; прадметы культу — іконы, Слуцкае Евангелле (адзіны экспанат, які «цудоўным чынам» вярнуўся з небыцця) і вырабы з каштоўных металаў, у прыватнасці, золата з раскопак Пампеі, залаты і сярэбраны ключ ад Магілёва, сярэбраная булава караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Вазы, сярэбраныя пячаткі, атрыманыя Магілёвам разам з Магдэбургскім правам. Пытанне: у якую з катэгорый трапіў Крыж Ефрасінні Полацкай? Па сваім прызначэнні ён прадмет культу, а вось па змесце — упрыгожаны пласцінамі з золата і срэбра, каштоўнымі камянямі, маглі аднесці да вырабаў з каштоўных металаў. У такім выпадку ўвесь залаты запас мог быць перададзены ў Дзяржхран. А магчыма, быў адпраўлены ў мясцовае банкаўскае сховішча, каб не рызыкаваць з перавозкай дарагога грузу, яго пакінулі ва Уфе, так бы мовіць, да запатрабавання. Магчыма, ён там і сёння, дагэтуль нікім не запатрабаваны. Прынамсі, праверыць гэтую версію не будзе лішнім. Занадта шмат людзей ва Уфе так ці інакш мелі дачыненне да партархіва: пачынаючы ад пагрузачна-разгрузачных работ і завяршаючы тым, што сем'і Папова, Раймса і Галавача жылі ў сем'ях работнікаў Башкірскага абкама кампартыі. Не можа быць, каб там не захавалася ніякіх слядоў.
Зрэшты, некаторыя пошукі можна прадоўжыць і ў Беларусі.
Што хаваў Іван Мігулін?
З 1934 да 1969 года Іван Сяргеевіч Мігулін быў дырэктарам музея ў Магілёве. Постаць вельмі загадкавая, і хто цікавіцца таямніцай Крыжа Ефрасінні Полацкай, нямала ведае пра яго. Некаторыя яго тлумачэнні толькі заблытвалі сляды. Але трэба яшчэ рабіць і папраўку на час.
Вярнуўшыся ў горад пасля эвакуацыі ў 1944 годзе, Іван Мігулін сумесна з членамі камісіі склаў «Спіс разрабаваных нямецкімі акупантамі культурна-гістарычных каштоўнасцяў, якія захоўваліся ў Магілёўскім дзяржаўным гістарычным музеі да Вялікай Айчыннай вайны 1941 — 1944 гг.», у якім 89 пазіцый. Праз тры гады Мігулін склаў новы спіс, у якім было ўсяго толькі 24 пазіцыі, праўда, некаторыя экспанаты ў ім аб'ядноўвалася пад адным нумарам.
Ефрасіння Полацкая — foto-basa.com
Цікава, што 19 кастрычніка 1944 года Панцеляймон Панамарэнка завізаваў свой тэкст для амерыканскай прэсы. У ім ён пералічвае шкоду, прычыненую нямецка-фашысцкімі акупантамі Беларусі. Сярод іншага падрабязна спыняецца на стратах у галіне навукі, адукацыі і культуры. У прыватнасці, піша, што «раскралі і знішчылі найкаштоўнейшыя экспанаты Дзяржаўнай карціннай галерэі БССР», але не згадвае пра «Магілёўскі збор», у якім таксама былі палотны высокай мастацкай каштоўнасці, не кажучы ўжо пра Крыж і золата Пампей.
Выказвалася меркаванне, што розніца ў спісах за 1944 і 1947 год тлумачыцца тым, што частку каштоўнасцяў з Магілёва выкарыстоўвалі для разлікаў па ленд-лізе. «Але, наколькі вядома, СССР так і не разлічыўся са сваімі саюзнікамі за аказаную дапамогу падчас вайны. Нават калі дапусціць, што нейкія «таргі» і былі, то перад продажам яны абавязкова праходзілі б экспертаў. І ўжо такія рэліквіі як крыж Еўфрасінні Полацкай і залатыя ўпрыгожанні з раскопак Пампеі, напрыклад, наўрад ці сталі б упрыгожваць заходнія калекцыі. Але калі б усё ж нешта і дасталося з магілёўскага збору заморскім гаспадарам, то такія факты сталі б вядомыя», — пішуць аўтары кнігі «Шчыт і меч Айчыны», якая расказвае пра дзейнасць КДБ Беларусі.
Але вернемся да спісаў Мігуліна. Вось што аказалася цікавым. У яго карціна Уладзіміра Баравіцкага называецца «Прыдворная кацярынінская дама». Такой няма ў каталогу работ мастака. Затое ёсць «Кацярына ІІ на шпацыры ў Царскасельскім парку» — партрэт Кацярыны ІІ існуе ў двух варыянтах: на фоне Чэсменскай калоны і на фоне Кагульскага (Румянцаўскага) абеліска. Вядома, што пазіравала мастаку прыдворная камер-фраў Мар'я Савішна Перакусіхіна, апранутая ў сукенку імператрыцы. Мог Мігулін так назваць карціну, калі ведаў гісторыю яе стварэння? Мог. Больш за тое, ён мог свядома замятаць сляды, прычым нават не свае, а мог проста выкарыстаць «рабочыя» назвы карцін. Тым больш, што гаворка не пра адно палатно.
У Мігуліна — «Кацярына Святая», а ў каталогу — «Святая Кацярына. Абраз з Казанскага сабора ў Санкт-Пецярбургу». У Мігуліна — «Марыя», у каталогу мастака — «Дзева Марыя». Усе карціны з падобнымі, але іншымі назвамі захоўваюцца ў расійскіх музеях.
Вядома, пошук карцін у інтэрнэце — дылетанцкі падыход, але можа, ён натхніць мастацтвазнаўцаў правесці параўнанне афіцыйных назваў работ мастакоў і, так бы мовіць, «рабочых». Тым больш, што экспанаты ўсіх расійскіх музеяў каталагізаваны.
Канешне, добра было б мець даваенны вопіс «Магілёўскага збору». Лічыцца, што дакумент знік. Між тым ёсць даныя, што «Магілёўскі збор» у 1932 годзе ўключылі ў вопіс Антыкварнага фонду СССР. Так што ў нас, магчыма, і няма вопісу, але ў Маскве павінен быць. У Беларусі ж могуць знайсціся нейкія ўрыўкавыя звесткі, якія таксама ўяўляюць цікавасць. Знаходка любога экспаната з «Магілёўскага збору» можа дапамагчы высветліць лёс і нашай галоўнай рэліквіі.
Крыжа ў іх няма
Нясмелыя падазрэнні, што царкоўныя каштоўнасці з «Магілёўскага збору» перадалі Рускай праваслаўнай царкве ў 1943 годзе, калі раптам кіраўніцтва СССР пачало паважлівы дыялог з вышэйшым духавенствам, выказваліся ў 90-я гады.
Даследаванні аднаго з беларускіх навукоўца-гісторыкаў указваюць на тое, што Крыж Ефрасінні знаходзіцца ў Тройца-Сергіевай Лаўры, але не на ўсеагульным аглядзе. Яго заявы не засталіся незаўважанымі. З крыніц, якія заслугоўваюць даверу, вядома, што адзін з экс-высокапастаўленых чыноўнікаў накіраваў запыт кіраўніцтву Маскоўскага патрыярхата. Адказ прыйшоў несуцяшальны: Крыжа Ефрасінні Полацкай у нас няма...
Крыж Ефрасінні Полацкай, Арыгінал (майстар - Лазар Богша).
Адноўлены Крыж Ефрасінні Полацкай (майстар Мікалай Кузьміч) — bestbelarus.by
У 2013 годзе мітрапаліт Філарэт афіцыйна заявіў, што знайшлося Слуцкае Евангелле, якое знікла разам з Крыжам. Гісторыя пра тое, што Евангелле невядома якім чынам трапіла да прыхаджанкі, а яна падарыла фаліянт святару за адпяванне сваяка, больш падобная на кінасцэнарый. Але і яна схаваная пад флёрам тайны споведзі.
Пошукі павінны працягвацца
Іван Захаравіч Юркін прыкладаў нямала намаганняў для пошуку беларускай святыні. Ён згадвае і такую гісторыю, расказаную народным пісьменнікам Беларусі Мікалаем Чаргінцом. У 1990-я гады Мікалаю Іванавічу, які быў тады старшынёй камісіі па пытаннях знешняй палітыкі парламенцкага сходу Саюза Беларусі і Расіі, падчас нефармальнай гутаркі з прэзідэнтам Расіі Барысам Ельцыным удалося закрануць і тэму пошуку Крыжа. Прэзідэнт Расіі прапанаваў вярнуць святыню беларусам, на што чалавек са світы Барыса Мікалаевіча адказаў: «У нас яго няма».
Слуцкае Евангелле, факсімільнае выданне — exarchate.by
У свой час мітрапаліт Філарэт адзначаў: «Крыж у гісторыі быў сімвалам беларускай святасці і дзяржаўнасці, таму што ствараўся ён як прылада аб'яднання славянскіх плямёнаў... Гэты крыж павінен быў, па ідэі прападобнай Ефрасінні, аб'яднаць варагуючыя, часам роднасныя плямёны. Так што гэта — сімвал перамогі дабра над злом, сімвал адзінства, бо перамога дабра над злом ёсць вынік адзінства сіл дабра».
Вось таму, дзе б ні знаходзілася нашая святыня, усім разам: спецслужбам, дыпламатам, дэпутатам, гісторыкам і грамадскасці — трэба яе шукаць. Сёння яна патрэбная нам, бадай, як ніколі.