Мураванка: паміж мінулым і сучаснасцю

– На пытанне, колькі гадоў, а дакладней - стагоддзяў, царкве ў Мураванцы, адказаць пакуль не можа ніводны даследчык. Час яе будаўніцтва дакладна невядомы, навукоўцам застаецца толькі будаваць гіпотэзы, – расказвае краязнаўца Сяргей Данскіх. – Доўгі час афіцыйнай датай будаўніцтва Мураванкі лічыўся 1407 год. Пазней аналіз гістарычных дакументаў паказаў, што гэта дата была сфальсіфікавана яшчэ ў далёкім XVII стагоддзі. Больш дэталёвае вывучэнне помніка дало навукоўцам падставы меркаваць, што пабудавана ўмацаваная царква была дзесьці паміж 1516 і 1542 гадамі.

Праўда, не захавалася ні аднаго дакумента, які б гэта пацвярджаў. А ўсё таму, што тры стагоддзі храм існаваў як праваслаўны, два стагоддзі ён быў уніяцкім. Калі царква пераходзіла ў рукі уніятаў, то праваслаўныя святары былі адпраўлены ў выгнанне. І ўсе, нават самыя старажытныя дакументы, яны забралі з сабой. Аднак аб менавіта гэтым часовым дыяпазоне сведчыць архітэктура храма, якая была характэрна для першай паловы XVI стагоддзя.

Чаго толькі ні даводзілася перажываць велічнаму храму! За сваю складаную гісторыю даўжынёю ў пяць ці шэсць стагоддзяў Маламажэйкаўская царква была і крэпасцю, і храмам. Не адну вайну перажыў гэты ўнікальны помнік. Рашэнне пабудаваць менавіта абарончы храм аказалася вельмі дальнабачным. Царкву-крэпасць мноства разоў спрабавалі ўзяць штурмам падчас войнаў. Але святыня са сценамі таўшчынёй у 2 метры амаль заўсёды вытрымлівала аблогі і хавала мясцовых жыхароў.

У 1656 годзе падчас руска-польскай вайны Мураванка была пашкоджана і разрабавана, яе аднавілі толькі праз некалькі гадоў. Падчас Паўночнай вайны ў 1708 годзе праз гэтыя месцы ішлі войскі Карла XII. Храм уразіў шведскага караля сваім незвычайным выглядам. Захапленне манарх выказаў вельмі своеасабліва: ён загадаў салдатам абстраляць царкву-крэпасць, у выніку чаго яна атрымала сур’ёзныя пашкоджанні.

Пасля гэтага храм на доўгія гады прыйшоў у запусценне. У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі захаваўся адзін з нямногіх архіўных дакументаў – “Візіта Маламажэйкаўскай вуніяцкай парафіяльнай царквы”, які датуецца 26 студзеня 1792 года, з якога можна даведацца пра рэальны стан царквы. “…Царква пад тытулам Нараджэння Панны Марыі мураваная старасвецкая, з чатырма вежамі і купалам пасярэдзіне, якія ўжо разбураюцца, крытыя дахоўкай, якая ўжо псуецца. Вокнаў 10 папсаваных і пабітых з жалезнымі кратамі… У сувязі са значным разбурэннем тутэйшай царквы як знутры, так і звонку, неабходна было бы забараніць багаслужэнне, але мы, улічваючы некаторыя слушныя прычыны, у тым ліку намер паноў калятараў у хуткім часе адрамантаваць царкву, і тое, каб парафіяне мелі магчымасць адпраўляць набажэнства і ратаваць душу, утрымліваемся ад закрыцця на адзін год і шэсць тыдняў…” – гаварылася ў гэтым дакуменце.

– Падчас праезду імператара Аляксандра Паўлавіча з Вільні ў Гародню гасудар заўважыў убаку царкву і пажадаў агледзець яе. Гэта была Маламажэйкаўская царква, якая глыбока ўразіла цара сваім маркотным і жабрацкім станам, – працягвае Сяргей Уладзіміравіч. – Аляксандр І загадаў неадкладна рамантаваць царкву і нагляд за гэтым даручыў слонімскаму абшарніку Юндзілу. Наказ гэты застаўся, аднак, не выкананым, і пакуль збіраліся і надумваліся прыгатаваць матэрыялы, царкоўны дах абрынуўся ад удару маланкі ў алтарную частку. Гэта было ў 1805 годзе. Толькі праз пяць гадоў паправілі дах, але ўнутранасць царквы засталася без усякіх выпраўленняў, і нават рамы ў вокны не былі ўстаўлены.

Знешні выгляд царквы прыкметна змяніўся пасля капітальнага рамонту ў 1871-1872 гадах: на сажань паднялі заходнія вежы, у адной з іх з’явілася званіца. Да фасаду быў дабудаваны бабінец, у заходніх вежах зніклі драўляныя лесвіцы, панізілі дах, павялічылі вокны, збудавалі карнізы. Нягледзячы на ​​гэта, у асноўных рысах храм захаваў першапачатковае аблічча.

Пацярпела Мураванка і падчас Першай сусветнай вайны, калі тут утрымлівалі ваеннапалонных. Алтарная частка была пераўтворана ў месца захоўвання правіянту, бясчынствавалі і ваеннапалонныя: разбурылі плот, вароты, спалілі прыбудовы. Ёсць версія, што царкоўныя каштоўнасці (абразы, кнігі), якія падчас Першай сусветнай вайны былі вывезены ў Маскоўскую епархіяльную кантору, назад не вярнуліся. У 1923 годзе польскія ўлады перадалі храм католікам, і ў якасці касцёла ён служыў да 1939 года. Затым пачынаюцца ганенні на царкву, і храм зачыняецца. Больш за чатыры дзесяцігоддзі ён выкарыстоўваецца як складское памяшканне. У 1990-м храм вярнулі праваслаўным вернікам. За трыццаць апошніх гадоў стараннямі святароў і прыхаджан ён, несумненна, змяніўся, але ўсё ж мае патрэбу ў рэстаўрацыйным рамонце.

– Царква ў гонар нараджэння Прасвятой Багародзіцы незвычайнай прыгажосці амаль не страціла свайго першапачатковага выгляду, – зазначае Сяргей Данскіх. – Храм падобны да сярэднявечнага замка з чатырма вежамі па кутах. На кожнай вежы - шматузроўневая сістэма байніц. Храм уяўляе сабой адно апсіднае трохнефавае збудаванне. Сцены царквы зроблены ў тэхніцы гатычнай муроўкі з моцна абпаленай цэглы-пальчаткі. Па апісаннях гісторыкаў, да пачатку XIX стагоддзя ў храме па ўсім перыметры ішоў таемны ход. Акрамя таго, там знаходзілася мноства схованак, а пад будынкам размяшчаліся два склепы.

Усе выпрабаванні Маламажэйкаўскай царквы прывялі да таго, што да нашага часу шматлікія элементы архітэктуры і дэкору не захаваліся. Затое тут можна ўбачыць старажытныя керамічныя пасудзіны і так званыя “карункавыя” скляпенні, якія замураваны ў сцены царквы для стварэння дасканалай акустыкі.

Царква Раства Прасвятой Багародзіцы ўваходзіць у пералік аб’ектаў, прадстаўленых да ўключэння ў Спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. І, несумненна, заслугоўвае сваё асобнае месца і ў спісе вандроўцы. Для таго, каб дакрануцца да мінулага, адчуць шматвяковую прыгажосць і задумацца, што час ідзе, а спадчына застаецца.

Сяргей КАСПЯРЧУК.