Дачка партызана. Гісторыя карэннай жыхаркі Шчучына Людмілы Кулік, чыё дзяцінства апаліла вайна і чыё мацярынскае сэрца разрывалася ад трывог за сына-афганца

Людміла Іосіфаўна Кулік з кагорты карэнных шчучынцаў. Як толькі на тэрыторыі нашага раёна ўсталявалася савецкая ўлада, яе бацька Іосіф Сямёнавіч Місюк пайшоў служыць у міліцыю, а маці Марыя Аляксандраўна займалася домам, выхоўвала дзяцей, якіх у сям’і нарадзілася васьмёра, праўда, не ўсім было наканавана выжыць. У нядзельку, 22 чэрвеня 1941 года, мама прыбегла з базару з трывожнай весткай: “Дзеці, вайна!”
Людачка хоць і была зусім малечай, але памятае, як кружылі над Шчучынам нямецкія самалёты, як мама хуценька сабрала іх і вывела дварамі ў жыта, і яны доўга хаваліся ў рове недалёка ад могілак. Было неверагодна страшна і жудасна. Хто б мог падумаць, што гэта толькі пачатак тых неймаверных выпрабаванняў, якія зваляцца на гэту сям’ю, дый увогуле на ўвесь наш шматпакутны, але мужны і стойкі народ, дзе да Вялікай Перамогі не дажыве кожны трэці...

Усёй сям’ёй –у партызаны

– Калі ў Шчучын увайшлі немцы, тату давялося хавацца – актывіст, міліцыянер. А як толькі сталі арганізоўвацца атрады народных мсціўцаў, ён далучыўся да партызан. Больш таго, увесь час настойваў, каб і мама з дзецьмі пакінула Шчучын і перапраўлялася праз Нёман у партызанскую зону, – дзеліцца цяжкімі ўспамінамі Людміла Іосіфаўна. – Але мама не ўяўляла, як гэта рэальна зрабіць, як з малышамі жыць у лесе? Дома сям’ю выручала адмысловая карова Букетка: такога спажыўнага малака яшчэ трэба было пашукаць! І пакінуць такую рагулю? Чым жа дзетак карміць?

Наша сям’я, як магла, прызвычайвалася жыць у акупаваным немцамі райцэнтры. Старэйшыя брат і сястра пасвілі ля аэрадрома грамадскі статак, за што гаспадары разлічваліся з пастушкамі. Падтрымліваў чым мог і дзядуля Аляксандр, мамін тата, прывозячы з вёскі Семянякі і харчы, і звесткі ад родных.

У радах народных мсціўцаў, акрамя бацькі, змагаўся і наш родны дзядзя Віктар Аляксандравіч Астаповіч. Праўда, ваявалі яны ў розных атрадах Ленінскай брыгады. Іх партызанскім злучэннем камандаваў легендарны Сцяпан Пятровіч Шупеня. Віктар Астаповіч не раз прасіў сваю сястру, нашу маму, дастаць для атрада хоць якія медыкаменты. Аднойчы яе затрымалі і прымусілі вывернуць карзінку. “Каму ты нясеш ёд?” – дапытваліся патрульныя, але мама не разгубілася і так пераканаўча расказвала на хаду прыдуманую гісторыю, што ёй паверылі.

Аднак новы парадак, які ўстанаўлівалі фашысты, усё болей і болей наводзіў жах. З роднай хаты нас адсялілі ў куды горшую будыніну непадалёку ад плошчы, а тэрыторыя, дзе цяпер месціцца ваенкамат і ідуць сучасныя вуліцы Леніна ды Камсамольская, была абнесена калючым дротам, ператворана ў яўрэйскае гета. Гэта зямля насамрэч паліта крывёй. Як балюча было глядзець на змучаных людзей: іх сагналі з усяе ваколіцы і прымушалі цяжка працаваць, каб потым забіць.

“Пад дулам аўтамата нас паставілі на край магілы”

– А тут яшчэ адно вялікае гора пастукала ў дзверы нашага дома, – працягвае свой аповед Людміла Іосіфаўна. – Аднойчы, калі ў чарговы раз старэйшы брат ехаў на падводзе ад дзеда, на станцыі Ражанка яго запынілі белапалякі. Хтосьці з іх пазнаў нашага Валодзю і вынес страшны прысуд: “Гэта сын партызана, яго варта забіць!” Выстрал у сэрца абарваў жыццё майго 15-гадовага брата. Мы пахавалі яго 1 сакавіка 1944 года, і мама прыняла канчатковае рашэнне: дачакаўшыся ночы, мы ўпотай пакінулі абжытыя сцены і накіраваліся ў партызанскую зону.

Самым страшным было пераплыць на лодцы імклівы Нёман – шырокі-шырокі ў той час. Да таго ж раз-пораз над ракой успыхвала святло ракетніц. Напэўна, нас заўважылі немцы, бо пачаўся абстрэл, над галовамі свісталі кулі. Мама ўсім целам накрыла нас з малодшым брацікам, а дзядуля кіраваў лодкай. Нейкім цудам засталіся ў жывых, потым паўзлі па беразе, доўга ішлі пешшу і нарэшце апынуліся ў вёсцы Стукалы, якая знаходзілася пад кантролем партызан.

Радасць сустрэчы з татам была нядоўгай. Разведка прынесла трывожную вестку: немцы імкнуцца акружыць усю партызанскую зону. Атрад пакідаў месца дыслакацыі без сем’яў: партызанам прадстаяла ўступаць у цяжкія і няроўныя баі.

Мы са сваякамі – сям’ёй Астаповічаў – хаваліся ў зямлянцы. Ды дзе там… Немцы з сабакамі вельмі хутка нас знайшлі, загадалі выходзіць. Пагналі ў вёску і паставілі там у два рады – адзінаццаць душ! – на краі ўжо выкапанай вялікай магілы-ірва. Мы, дзеці, стаялі першымі, за намі мама, дзядулі з бабулямі… Да гэтага часу памятаю твар паліцая, што наставіў на нас дула аўтамата і з садысцкім выскалам гатоў быў страляць. Мы горка расплакаліся, а мама сказала: “Не бойцеся, дзеці. Наш Валодзя паміраў адзін, а вы – са мной.” Дзіўна, аднак усе тут жа змоўклі. Здавалася, зараз карнік нажме на курок і пасыплецца град куль, але… Аднекуль даляцела каманда: “Адставіць!”

Нас пагналі ў вялікі хлеў, дзе было вельмі многа такіх жа, як мы, гаротнікаў – жыхароў нават не адной, а некалькіх навакольных вёсак.

За калючым дротам

– Вялікай калонай з канвоем па перыметры нас гналі ў невядомасць. Было цяжка ісці і старым, і малым. Час ад часу мама брала мяне на рукі, а я ўсім сваім дзіцячым сэрцайкам шкадавала яе і казала, што пайду сама. Вечарам быў прыпынак ля нейкага панскага фальварка. Там нас усіх скрупулёзна перапісалі і сагналі ў свіран. Давалі толькі папіць, яды не было.

А пазней, калі ўжо прыгналі ў пасёлак Дварэц Дзятлаўскага раёна і памясцілі за калючку, падзяліўшы на ўзроставыя групы, немцы іншы раз кідалі дзецям буханку хлеба і фатаграфавалі, як тыя душацца. Гэта было так бесчалавечна і подла. Няўжо гэтым здзекам не будзе канца? Хадзілі чуткі, што немцы чакаюць цягнік, каб усіх нас вывезці ў Германію, але… Аднойчы выразна пачулася кананада, гукі якой прыбліжаліся з кожным днём. Немцы яўна нерваваліся. Па дарозе, што пралягала побач, ехала мноства машын і фурманак, нагружаных розным дабром – дыванамі, карцінамі, мэбляй. Сапраўдным дзівам было, калі на гэтай дарозе аднаго разу мы ўбачылі жывога … слана, які таксама цягнуў на сабе паклажу! Гэту экзатычную жывёліну я тады ўбачыла ўпершыню і была ўражана да глыбіні душы. Столькі гадоў прайшло, а ўсё і сёння да драбніц стаіць перад вачыма.

Памятаю сонечны, цёплы дзень. Людзі сталі заўважаць, што кудысьці зніклі вартавыя. Мужчыны кінуліся раскручваць калючы дрот, каб вызваліцца.

Дзед, які яшчэ з царскай арміі меў добры вайсковы вопыт, загадаў нам ісці толькі лесам, бо на дарогах уцекачоў лавілі і расстрэльвалі паліцаі. Мы блукалі патайнымі сцежкамі, зрэдчас заходзілі на хутары і ў лясныя вёсачкі, дзе людзі спачувалі нам, давалі хлеба, бульбы, малака. Неўзабаве зноў з рызыкай для жыцця давялося перапраўляцца праз Нёман, бо лодку знайшлі без вёсел, і дзядуля нейкімі карчакаватымі палкамі ледзь кіраваў ёй. Здавалася, лодка вось-вось перавернецца.

Босыя, галодныя, стомленыя, мы нарэшце дабраліся да ўжо вызваленага савецкімі войскамі Шчучына. У нашай пустуючай хаце чырвонаармейцы ўстанавілі радыёстанцыю, але даведаўшыся, з якіх шляхоў-пуцявін вярнуліся мы дамоў, нам тут жа ўступілі жылплошчу. Вакол – голыя сцены, нічога не захавалася. Вельмі цяжка прыйшлося. Бацька з партызанскага атрада адразу пайшоў на фронт. Праўда, у хуткім часе яго дэмабілізавалі: на месцах, каб падтрымліваць парадак, патрабаваліся вопытныя міліцыянеры. Яшчэ доўга на тутэйшых землях было неспакойна – лютавалі банды.

Пераросткамі мы з братамі і сястрой

пайшлі ў школу. 14-гадовы Славік рваўся працаваць і перайшоў у “вячорку”, а мы з Наташай марылі аб вышэйшай адукацыі. У выніку яна паступіла ў ін’яз, дасягнула сапраўдных вышынь у сваёй прафесіі. А я стала студэнткай Мінскага педагагічнага інстытута, дзе тады толькі адкрыўся факультэт па падрыхтоўцы настаўнікаў пачатковых класаў.

Мінулі гады, і я вярнулася працаваць у родную СШ №1 г. Шчучына. Запомнілася, як прымаючы на работу, дырэктар А.В. Брухавецкі зазначыў: “Вы – першая ў гісторыі нашай школы настаўніца пачатковых класаў з вышэйшай адукацыяй”. Усё крок за крокам збывалася…

Сэрца маці

Сапраўды, мірнае жыццё нібы аддзячвала Людміле за вынесеныя ў маленстве недзіцячыя выпрабаванні вайной. Першым месцам работы пасля заканчэння педінстытута была школа-інтэрнат у пасёлку Альберцін, што на Слонімшчыне. Там прыгожая і абаяльная дзяўчына сустрэла сваю шчаслівую палавінку: малады выкладчык працоўнага навучання Андрэй Кулік стаў для яе надзейным спадарожнікам. Маладая сямейная пара праз год пераехала ў Шчучын, каб сеяць разумнае, добрае, вечнае.

З настаўніцкіх узнагарод гэтых дваіх магла б атрымацца цэлая музейная экспазіцыя: шматлікія Ганаровыя граматы за педагагічнае майстэрства і выхаванне маладога пакалення за подпісамі і загадчыка РАНА, і міністра адукацыі БССР, і прафсаюзных лідараў беражліва захоўваюцца ў сямейным архіве. Сапраўдыя выдатнікі ў сваёй прафесіі, Кулікі і сына свайго выдатна выхавалі.

Ігар Андрэевіч закончыў Ульянаўскае вышэйшае ваенна-тэхнічнае вучылішча, прайшоў пекла Афганістана, трапіў у эпіцэнтр землятрусу ў Спітаку, не раз апынаўся ў складаных надзвычайных сітуацыях, але дастойна выходзіў з іх. Ён узнагароджаны ордэнам “За службу Радзіме”.

– Два гады і два месяцы мой сын быў на Афганскай вайне, і я заўжды сэрцам адчувала, калі яму дрэнна, – нават, калі вяла ўрок, – прызнаецца Людміла Іосіфаўна. – Сёння ён падпалкоўнік запасу, жыве і працуе ў Гродне. Я так радуюся, што ў яго цяпер мірны занятак, што над нашай Беларуссю мірнае неба. Як жа трэба цаніць гэта! Гавару вам як чалавек, што на сабе зведаў жахі вайны. Давайце памятаць урокі гісторыі – урокі мужнасці і ўрокі вялікіх выпрабаванняў.

Таццяна СТУПАКЕВІЧ.
Фота аўтара.